نگاهی به کتاب «لحظۀ جاری»، نوشتۀ جف دایر، ترجمۀ گلنار نریمانی و مجتبی صنعتی
مجله شهرکتاب/ بهار احمدی‌فرد-خیلی جاها ممکن است چشم‌تان به کتاب «لحظهٔ جاری» بیفتد: روی میز مطالعهٔ یک محقق تاریخ عکاسی، در کتاب‌خانۀ یک عکاس آماتور یا دست کسی که نه عکاسی می‌کند نه دغدغۀ نظریه‌های عکاسی را دارد. فرد روی کاناپه لم می‌دهد و وقتش را با خواندن کتابی فرح‌بخش می‌گذراند که به عکس‌های معروف عکاس‌های مشهور می‌پردازد. هرکس نصیب خود را از کتاب خواهد برد، به‌شرطی که نسبت به کتاب منعطف باشد. این کتاب نه اثری نظری است نه داستان.
جف دایر، نویسندۀ کتاب، می‌گوید پس از خواندن کتاب‌های جان برجر جذب این نوع نوشتن شده و خیلی خوشحال است که، برخلاف تری ایگلتون، سمت تدریس در دانشگاه نرفته و به گرداب نظریه‌پردازی نیفتاده است. او در دسته‌بندی معینی از نویسنده‌ها قرار نمی‌گیرد و خود نیز مرز بین کتاب داستانی و غیرداستانی را مطلقاً قبول ندارد. کتاب «لحظهٔ جاری» (۲۰۰۵) دهمین کتاب اوست.
عکس‌های کتاب از آثار عکاسان شاخص تاریخ عکاسی انتخاب شده‌اند: آلفرد استیگلیتز، پل استرند، دوروتیا لانگ، ویلیام اگلستون، دایان آربس، زاندر و… اما گزینش از میان هنرمندان سرشناس تنها محدودیتی است که دایر برای کتابش قائل شده. در موارد دیگر، نویسنده آزادانه از عکاسی به عکاس دیگر و از عصری به عصر دیگر می‌رود و آن‌ها را نه با خط‌کشیِ قاطع، بلکه با خطوط نرم و نقطه‌چین به هم وصل می‌کند.
دایر، در فصل‌بندی کتاب، به‌جای پیروی از قوانین کتاب‌های آکادمیک، از دایرةالمعارف چینی بورخس الهام می‌گیرد، یعنی کتاب بر مبنای توالی تاریخ، ژانر و فرم فصل‌بندی نشده و او سراغ سوژه‌ها، موتیف‌ها و ژست‌هایی رفته که عکاس‌ها بارها به آن‌ها پرداخته‌اند و می‌شود گفت محبوب عکاس‌ها هستند. او در مقدمه می‌نویسد: «درحالی‌که از یک نظام طبقه‌بندی انتظار می‌رود جامع و بی‌طرف باشد، من بلافاصله متوجه شدم که علاقه‌های شخصی‌ام به بهترین وجه با غرض‌آمیز و قسمی بودن برآورده می‌شوند.» در نتیجه، روایت دایر از تاریخ عکاسی بسیار شخصی است و تقریباً در هیچ‌جای کتاب ارجاع به نظریه‌ها و اصطلاحات تخصصی عکاسی دیده نمی‌شود. برای مثال، در قسمت‌هایی از کتاب به مباحثی حول اضطراب تأثیر و بینامتنیت برمی‌خوریم، اما دایر به‌سیاق بلوم، کریستوا و… موضوع را مطرح نمی‌کند، بلکه او برداشت خود را با قصه‌گویی ظریف و همراه با شوخ‌طبعی بسط می‌دهد. برای کسانی که تاریخ عکاسی رسمی را خوانده‌اند، این کتاب پر است از اطلاعات جانبی جالبی که در نظر مؤلفان آکادمیک تاریخ عکاسی ارزش بازگو شدن نداشته‌اند.
پس دور از انتظار نیست که جف دایر دست‌مایهٔ روایت خود را تنها از درون چارچوب عکس پیدا نکرده باشد. روایت روابط عاشقانه و زندگی خصوصی عکاس‌ها، رابطۀ عکاس‌های یک نسل با هم و رابطهٔ آن‌ها با مدل‌هایشان خواننده را به هیجان می‌آورد. جالب آن‌جاست که چه در حال نقل سرگذشت رمانتیک آلفرد استیگلیتز باشد، چه تمرکز خود را بر اهمیت کلاه در عکس‌های امریکای بعد از رکود اقتصادی بگذارد، هم کلاه و هم استیگلیتز در نگاه او مانند شخصیت‌هایی داستانی هستند. در قسمتی از کتاب، داستان سال‌های آخر زندگی استیگلیتز را می‌خوانیم: رابطهٔ عاشقانۀ او با اکیف، رابطهٔ کاری‌اش با استرند، رقابتش با ویجی و… و در جایی دیگر سرگذشت کلاه را می‌خوانیم که ابتدا نو و تروتمیز بر سر انسان‌هایی است که دل به رؤیای امریکایی بسته‌اند، ولی در طی رکود اقتصادی کم‌کم نزول می‌کند و در آخر، همان کلاه می‌شود کاسهٔ گدایی مرد سیاه‌پوست نابینا در واشنگتن.
پس از خواندن این روایت شیرین، که ترجمۀ فارسی آن نیز روان و خواناست، خواننده نباید انتظار داشته باشد نظم نوینی از دنیای عکاسی در ذهنش ایجاد شود. پرش‌ها و گزینش شخصی نویسنده چشم‌اندازی متعین از تاریخ عکاسی در ذهن ایجاد نمی‌کند. زیبایی‌شناسی مبتکرانه‌ای نیز بعد از خواندن کتاب نصیب‌مان نمی‌شود. این خوانش خاصِ خود دایر است. اوست که قصه‌هایش را با عکس‌ها قرین کرده و ما را نیز در این سفر با خود همراه کرده است.
فایدهٔ اصلی کتاب، علاوه بر لذت‌بخش بودنش، این است که الهام‌بخش فضای تنفسی در کتاب‌های تئوریک و انتقادی نقد عکس است: نقد عکس الزاماً در چارچوب‌های قاطع نظریه‌های فمینیستی، ضدسرمایه‌داری، نشانه‌شناسی و… با نقل‌قول‌های مکرر از بنیامین، بارت و… نیست. جف دایر در مقدمهٔ کتاب «لحظهٔ جاری» به خندهٔ فوکو پس از خواندن دایرةالمعارف چینی بورخس اشاره کرده است، همان خنده‌ای که ایدهٔ نوشتن کتاب «نظم اشیا» را فراهم آورد. هرچند این کتاب آن‌طور که فوکو در پیش‌گفتار «نظم اشیا» گفته است نمی‌تواند زمین زیر پای کتاب‌های تئوریک تاریخ عکاسی را تکان دهد، اما نشان داده چه راحت می‌توان نظم موجود تاریخچهٔ عکاسی را نادیده گرفت و به‌ترتیبی نو عکس‌ها و اطلاعات را چید و خواند.